Po raz pierwszy spotkałem się z fortepianem „Calisia” model M-280 kilkanaście lat temu w Państwowej Szkole Muzycznej w Krośnie. Od tego czasu zacząłem śledzić historię fortepianów i pianin w PRL-u. Zbieranie informacji zacząłem od szukania w książkach i w publikacjach na stronach internetowych. Niestety, te źródła nie dostarczyły mi dokładnych informacji.
Kolejnym krokiem do zdobycia wiedzy o produkcji fortepianów w Polsce było zwrócenie się do archiwów państwowych. Sporo dokumentów uzyskałem z archiwów z Kalisza, Poznania i Warszawy. Zachowane dokumenty to najczęściej roczne badanie bilansów, zestawienia poziomu produkcji dla Głównego Urzędu Statystycznego, oraz protokoły pokontrolne NIK-u.
Historia fortepianów koncertowych „280” w Kaliszu rozpoczęła się przed II Wojną Światową, kiedy to Gustaw Arnold Fibiger (III) kształcił się w wiedeńskiej fabryce Bösendorfera, a Karol Broniszowski (Broniszewski) – konstruktor fortepianów z tejże firmy zarządzał fabryką Fibigerów.
Młody Gustaw Arnold był wszechstronnie przygotowywany do kierowania rodzinną fabryką. W 1938 roku z fabryki Fibigera wyszły pierwsze egzemplarze fortepianów koncertowych o długości 2,80 m zaprojektowane przez Broniszowskiego, wzorowane na fortepianie Bösendorfera. Kaliski instrument miał jednak inne rozwiązania ramy żeliwnej i rozłożenia strun. Broniszowski zaprojektował dużo lżejszą ramę, równie wytrzymałą, jednak z innym rozłożeniem chórów. Drewniany korpus o konstrukcji kratownicy pozostał jak w wiedeńskiej fabryce. Bardzo podobnie rozwiązał mocowanie strun w dyszkancie. Zastosował solidny kapodaster przykręcany do ramy i strojnicy, a także wykorzystał przedni duplex, czyli wybrzmiewanie przedniej martwej części strun. Natomiast nie wykorzystał wybrzmiewania części strun za mostkiem, prawdopodobnie z uwagi na patent Steinway’a.
Fabryka Fibigera, zachęcona popularnością swoich instrumentów, zainwestowała w produkcję modelu 280 spore siły i środki. Niestety wybuch wojny we wrześniu 1939 zatrzymał procesy produkcyjne, a Gustaw Arnold Fibiger został jeńcem wojennym na ponad 5 lat.
W czasie okupacji zmagazynowano zapasy produkcyjne w kilku pomieszczeniach budynku przy ul. Daszyńskiego 27. Dopiero w 1950 roku materiały te zinwentaryzowano. Wśród spisanych materiałów do produkcji pianin było też sporo elementów do fortepianów między innymi nakrywy, nogi, liry, młotki, komplety tłumików, pedały, a także korpus z płytą. W spisie były również dwa fortepiany.
Po przejęciu fabryki Fibigera na rzecz Skarbu Państwa, Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego postanowiły uruchomić produkcję pianin. Na fortepiany trzeba było jeszcze poczekać.
W listopadzie 1953 roku został odwołany ze stanowiska dyrektora Gustaw Fibiger i przeniesiony na stanowisko konstruktora. Nie zrażony tą decyzją postanowił ze zdwojoną siłą zająć się konstruowaniem pianin, fortepianów i organizacją kształcenia młodych kadr dla fabryki.
Fabryka zajmowała się nie tylko produkcją pianin, ale również ich rekonstrukcją i naprawą, a od 1954 roku również rekonstrukcją fortepianów. Najczęściej były to prace polegające na ukończeniu przedwojennych instrumentów Arnolda Fibigera. Ten pierwszy powojenny rok fortepianów zaowocował rekonstrukcją dwóch fortepianów A.Fibiger i naprawą jednego z innej firmy.
W 1955 roku wyprodukowano prototyp nowego fortepianu koncertowego o długości 2,80 m, a także zrekonstruowano dwa fortepiany: „Bechstein” i Seiler”.
Prace nad tworzeniem nowego modelu fortepianu wspierał doskonały akustyk Marek Kwiek z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prototyp powstał w ciągu kilku miesięcy i już we wrześniu 1955 roku został ukończony i przeniesiony do magazynu wyrobów gotowych.
Na 1956 rok zaplanowano wyprodukowanie 3 szt. fortepianów koncertowych model M-280. Po zatwierdzeniu planu przez Zjednoczenie, w fabryce zostało otwarte zlecenie nr 1/56 na 3 sztuki fortepianów M-280. Do końca roku nie udało się ukończyć żadnego z tych fortepianów z powodu niedostarczenia mechanizmów z importu. Zlecenie zostało zawieszone przez kolejny rok. Dopiero w 1958 roku udało się wykonać 5 sztuk fortepianów M-280.
Cały czas prowadzone były rekonstrukcje i naprawy fortepianów. Niektóre ciągnęły się kilka lat, niektóre nie zostały dokończone. W 1959 roku wyprzedano 21 wraków fortepianów nie nadających się do dalszej produkcji.
Przez cały ten okres trwały intensywne prace nad opracowaniem nowych i usprawnieniem istniejących modeli pianin i fortepianów. W 1956 opracowano plany produkcji nowego modelu fortepianu o symbolu M-281, który miał długość 165 cm. W roku 1960 opracowano nowe rozwiązania fortepianu M-280 „B” o roboczej nazwie „Jubileuszowy”. Prawdopodobnie wówczas zmieniono kształt ramy żeliwnej i zrezygnowano z kłopotliwego, przykręcanego kapodastra w dyszkancie.
Pierwsze kilka lat produkcji fortepianów można zamknąć w poniższej tabeli:
| Zlecenie | Model | Numer seryjny | Wyrób gotowy | Sprzedaż | Obecne miejsce |
| 2-22 | M-280 | Prototyp | IX 1955 | 1957 | Warszawa |
| 1/56 | M-280 | 50 001 | 1958 | 1959 | Kielce |
| 1/56 | M-280 | 50 002 | 1958 | 1958 | Opatówek |
| 1/56 | M-280 | 50 003 | 1958 | 1958 | Spłonął w Szczawnie-Zdroju |
| X/58 | M-280 | 50 004 | 1958 | 1959 | Eksport |
| X/58 | M-280 | 50 005 | 1958 | 1959 | Kraków |
| 33/58 | M-165 | 50 006 | 1959 | 1959 | |
| 33/58 | M-165 | 50 007 | 1959 | 1960 | |
| 33/58 | M-165 | 50 008 | 1959 | 1960 | |
| 33/58 | M-165 | 50 009 | 1959 | 1960 | |
| 33/58 | M-165 | 50 010 | 1959 | 1960 | |
| 30/59 | M-165 | 50 011 | 1960 | 1960 | Katowice |
| 30/59 | M-165 | 50 012 | 1960 | 1961 | |
| 30/59 | M-165 | 50 013 | 1961 | 1961 | |
| 1/60 | M-280 | 50 014 | 1961 | 1961 | Kalisz |
| 1/60 | M-280 | 50 015 | 1961 | 1961 | Krosno |
| 21/60 | M-165 | 50 016 | 1961 | ||
| 21/60 | M-165 | 50 017 | 1961 | ||
| 21/60 | M-165 | 50 018 | 1961 | ||
| 21/60 | M-165 | 50 019 | 1962 | ||
| 22/60 | M-280 | 50 020 | 1962 | Poznań | |
| 22/60 | M-280 | 50 021 | 1962 | Otwock | |
| 22/60 | M-280 | 50 022 | 1963 | Świnoujście |
KFFiP „Calisia” w latach 1955 -1963 wyprodukowała tylko 11 egzemplarzy fortepianów koncertowych M-280. Prawie wszystkie zostały sprzedane w kraju, gdyż firma Universal zajmująca się eksportem instrumentów nie zdobyła zagranicznych zamówień. Wyeksportowano tylko jeden egzemplarz, prawdopodobnie do ZSRR.
Od 1964 roku produkowano tylko modele M-165, aż do lat 70-tych, kiedy ruszyła produkcja modelu M-222.
Napis na płycie rezonansowej wykonany podczas renowacji fortepianu koncertowego M-280
W księdze pamiątkowej fabryki widnieje wpis Witolda Małcużyńskiego z datą 6 lutego 1959 roku.
„Miło stwierdzić, że fortepian koncertowy Calisia jest instrumentem wysokiej klasy, posiadającym piękny i pełny ton. Wypada tylko pogratulować.”
Przypuszczam, że słynny pianista miał możliwość zagrać na trzech nowych fortepianach o numerach 50001, 50004, 50005, oraz na rekonstruowanym wówczas fortepianie koncertowym „Arnold Fibiger” o numerze 20539 .
Poniższa tabela przedstawia numery mechanizmów DEFIL, pianin Calisia oraz fortepianów Calisia M-280 i M-165 kończące dany rok.
| Mechanizmy DEFIL | Pianina CALISIA | ||||
| 1950 | 150 | 1950 | 136 | ||
| 1951 | 520 | 1951 | 399 | ||
| 1952 | 993 | 1952 | 721 | ||
| 1953 | 1736 | 1953 | 1149 | ||
| 1954 | 3214 | 1954 | 1635 | ||
| 1955 | 5398 | 1955 | 2281 | ||
| 1956 | 8065 | 1956 | 3152 | ||
| W 1957 dodano 10000 3500/13501 | |||||
| 1957 | 11350 | 1957 | 14245 | CALISIA M-280 I M-165 | |
| 1958 | 14865 | 1958 | 15538 | 1958 | 50005 |
| 1959 | 19045 | 1959 | 16824 | 1959 | 50010 |
| W 1960 dodano 10000 17000/27001 | |||||
| 1960 | 23382 | 1960 | 28160 | 1960 | 50012 |
| 1961 | 28147 | 1961 | 29655 | 1961 | 50018 |
| 1962 | 35111 | 1962 | 31357 | 1962 | 50026 |
| 1963 | 42222 | 1963 | 33150 | 1963 | 50036 |
| 1964 | 47627 | 1964 | 34946 | 1964 | 50049 |
| 1965 | 50542 | 1965 | 36773 | 1965 | 50063 |
| 1966 | 55000 | 1966 | 38986 | 1966 | 50088 |
| 1967 | 61144 | 1967 | 41314 | 1967 | 50113 |
| 1968 | 65825 | 1968 | 43714 | 1968 | 50148 |
| 1969 | 72614 | 1969 | 46414 | 1969 | 50198 |
| 1970 | 80769 | 1970 | 49464 | 1970 | 50265 |
| 1971 | 88971 | 1971 | 52666 | 1971 | 50335 |
| 1972 | 97094 | 1972 | 56204 | 1972 | 50420 |
| 1973 | 105407 | 1973 | 59936 | 1973 | 50508 |
| 1974 | 113720 | 1974 | 36776 | 1974 | 50596 |
| 1975 | 125000 | 1975 | 67792 | ||
| 1976 | 136386 | 1976 | 71998 | ||
| 1977 | 148123 | 1977 | 76144 | ||
| 1978 | 160393 | 1978 | 80555 | ||
| 1979 | 171469 | 1979 | 84974 | ||
| 1980 | 182472 | 1980 | 89196 | ||
| 1981 | 193027 | 1981 | 93447 | ||
| 1982 | 204168 | 1982 | 97365 | ||
| 1983 | 213200 | 1983 | 101242 | ||
| 1984 | 222222 | 1984 | 105225 | ||
| 1985 | 231800 | ||||
| 1986 | 241736 | ||||
| 1987 | 251638 | ||||
| 1988 | 260798 | ||||
| 1989 | 271224 | ||||
| 1990 | 277000 | ||||
| 1991 | 283465 | ||||
| 1992 | 287495 | ||||
Opracował Janusz Starzyk
Bibliografia:
- Krzysztof Rottermund, Wspomnienie o Gustawie Arnoldzie Fibigerze, Muzykalia XII.
- Przemysław Chabracki, Przemysł fortepianowy w Kaliszu w XIX i XX wieku., praca magisterska pod kierunkiem prof. dr hab. Bohdana Lapisa, WH UAM, Poznań 2009 (fragment z http://opencaching.pl/viewcache.php?cacheid=42237 ).
Archiwum Akt Nowych w Warszawie:
- Sprawozdania z wykonania planów miesięcznych „Calisii” wysyłanych do Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie w latach 1954-71 (z zasobów Archiwum Akt Nowych).
Archiwum Państwowe w Kaliszu:
- Sprawozdania opisowe z działalności [zakładu], sygn. 40, lata 1952-1954
- Sprawozdania opisowe z działalności [zakładu], sygn. 41, 1955-1956
- Bilans zamknięcia za 1955 rok sygn. 24
- Bilans zamknięcia za 1956 rok sygn. 42
- Bilans zamknięcia za 1957 rok sygn. 43
- Bilans zamknięcia za 1958 rok sygn. 44
- Bilans zamknięcia za 1959 rok sygn. 45
- Bilans zamknięcia za 1960 rok sygn. 46
- Sprawozdawczość Finansowa za 1964 rok sygn. 98
- Analiza działalności gospodarczej 1957, sygn. 49,
- Analiza działalności gospodarczej 1958, sygn. 50,
- Analiza rocznej działalności za lata 1966-1968, sygn. 130,
- W sprawie nacjonalizacji firmy „Arnold Fibiger” w Kaliszu, 1948, sygn. 93
Archiwum Państwowe w Poznaniu:
- Ministerstwo Kontroli Państwowej sprawozdanie z kontroli w Fabryce Fortepianów i Pianin w Kaliszu z 1950 roku. Sygn.akt 108
- Ministerstwo Kontroli Państwowej sprawozdanie z kontroli w Fabryce Fortepianów i Pianin w Kaliszu z 1953 roku. Sygn.akt 1137
- Zjednoczenie Przemysłu Drzewnego miesięczne sprawozdania z produkcji w 1948 roku. Sygn.akt 36
- Izba Przemysłowo-Handlowa w Poznaniu. Sygn.akt 1830
