Fabryka Fortepianów w Brzegu nad Odrą

Między Wrocławiem a Opolem położone jest jedno z najstarszych i piękniejszych miast Dolnego Śląska– Brzeg.
W tym mieście od 1870 do 1945 roku funkcjonowała Fabryka Fortepianów „Anton Schütz & Co”. Była to fabryka zatrudniająca kilkudziesięciu pracowników produkująca fortepiany i pianina, oraz spory warsztat naprawczy, gdzie restaurowano do 50 pianin i fortepianów rocznie.

Firma Antona Schütz’a działała przez cały okres II Wojny Światowej.
W trakcie działań wojennych nie została zniszczona ( tylko jeden budynek został częściowo spalony), a po wojnie jej majątek został objęty przez nową administrację polską.
1 lipca 1945 roku zostało zarejestrowane przedsiębiorstwo pod nazwą „Fabryka Fortepianów pod Zarządem Państwowym w Brzegu n/Odrą”, a jej dyrektorem został Adam Noworyta .
Bilans otwarcia z dnia 5 lipca 1945 r. zawierał:
– budynek frontowy,
– budynek fabryczny,
– dwa baraki drewniane,
– place,
– oraz maszyny i urządzenia, półfabrykaty, wyroby gotowe i surowce.
Jako wyroby gotowe wymieniono 2 fortepiany, 8 pianin i 12 klawiatur.

Fabryka właściwie była kompletna, tylko jeden budynek był uszkodzony, ale nie było fachowców. Przypadkowych ludzi chętnych do pracy było sporo, ale nie było pewności zapłaty. Na początek firma otrzymała niewielką, nieoprocentowaną pożyczkę z kasy Starostwa w Brzegu, a Adam Noworyta udzielił prywatnej pożyczki.
Część pomieszczeń zaadaptowano na cele mieszkalne, uruchomiono stołówkę i pokoje gościnne.
Już końcem 1945 roku w fabryce pracowało kilku fachowców zajmujących się remontami i wykańczaniem przedwojennych instrumentów. Rok zamknął się stratą finansową, jednak sprzedano dwa instrumenty i wykonano kilka napraw zleconych z zewnątrz.
Rok 1946 to już intensywna praca przy remontach pianin i fortepianów. Wyremontowano i sprzedano kilkanaście instrumentów, uruchomiono większość maszyn i urządzeń fabrycznych. Na koniec roku uzyskano spory zysk brutto, choć nie do końca pokrywający straty z poprzedniego roku.
Przez cały 1947 rok w fabryce tylko odnawiano, naprawiano i uruchamiano instrumenty przedwojenne. Zwiększono zatrudnienie do kilkunastu osób, a ilość sprzedanych wyrobów gotowych wzrosła do kilkudziesięciu. Rok zakończył się zyskiem brutto 790 tysięcy złotych.
W lipcu 1947 roku powołano Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego, na rzecz którego zostały przekazane wszystkie fabryki produkujące instrumenty muzyczne razem z Fabryką Fortepianów i Pianin w Brzegu nad Odrą. Wówczas fabryka przestała być „pod zarządem państwowym”, a stała się „państwowa”.
W tamtym czasie żadna polska fabryka nie uruchomiła seryjnej produkcji nowych instrumentów.
Tak w Brzegu jak i później w Legnicy remontowano instrumenty, które się do tego nadawały.
Lata 1946 -47 to intensywna praca przy remontach pianin i fortepianów. Przychód zapewniała sprzedaż wyrobów gotowych, remonty instrumentów obcych i wyprzedaż zbędnych zapasów poniemieckich. Zorganizowano na terenie fabryki pokoje gościnne i stołówkę dla pracowników, a także w budynku fabryki utworzono szkołę muzyczną, której dyrektorem został Adama Noworyta.
Przy dużym zaangażowaniu pracowników i władz, produkcja w fabryce nabierała rozpędu i nic nie wskazywało na to, że niedługo zostanie zlikwidowana….

Rok 1948 był wyjątkowy, dlatego że we Wrocławiu zaczęto organizować Wystawę Ziem Odzyskanych. Na tej ogromnej wystawie zorganizowano też stoisko Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Muzycznego, a tam w centralnym miejscu stoiska prezentowano pianino i dwa fortepiany „Polonus” z Fabryki Fortepianów w Brzegu, po prawej stało pianino z ZZPM Legnicy, a po lewej instrumenty lutnicze i mechanizmy pianinowe z Lubina.

Wystawa we Wrocławiu trwała od 21 lipca do 31 października 1948 r., odwiedziło ją 1,5 miliona osób i stała się wielkim sukcesem propagandowym PRL.
Na początku 1948 roku tylko F.F. Brzeg miała możliwość wyprodukowania nowych pianin i fortepianów.

W wykazie produkcji w roku 1948 pojawiają się 3 szt. nowych fortepianów i 3 nowe pianina. Numeracja ich wskazuje, że pierwszym instrumentem było pianino „Polonus”, później dwa fortepiany. Prawdopodobnie to one pojechały na wystawę do Wrocławia. Do końca roku nie ukończono tylko pianina numer 0005.

W całym 1948 roku sprzedano 124 zrekonstruowane pianina, dwa zrekonstruowane fortepiany i trzy instrumenty „Polonus”.
Zatrudnienie wzrosło z kilku osób w 1945 r., do ponad czterdziestu pod koniec roku 1948.

W drugiej połowie 1948 roku, Zjednoczenie w Warszawie podjęło decyzję o uruchomieniu produkcji pianin tylko w dwóch fabrykach: w Legnicy i w Kaliszu. Pozostałe fabryki i zakłady wchodzące w skład zjednoczenia, miały obowiązek przekazać maszyny, narzędzia, materiały, półfabrykaty i wyroby gotowe do tych dwóch fabryk.
Od stycznia do maja 1949 roku trwała „przeprowadzka”. Najpierw wyroby gotowe i nowe „Polonusy”, później maszyny i materiały produkcyjne. Jeszcze na początku 1949 roku w Brzegu wykańczano remontowane instrumenty. Do maja sprzedano 2 fortepiany i 65 pianin. W wykazie sprzedanych instrumentów znalazło się również pianino „ZZPM Legnica” (sic!) może to z wystawy we Wrocławiu? Takie pianino niedawno pojawiło się na aukcji internetowej.

W styczniu 1949 roku Polska Kronika Filmowa 3/49 chwaliła się „Polonusem” jako wyrobem z Legnickiej Fabryki Fortepianów i Pianin, a seryjna produkcja nowych powojennych pianin ruszyła w Kaliszu w 1950 roku, a w legnickiej fabryce rok później. Na fortepiany z Kalisza trzeba było jeszcze poczekać kilka lat.

Przekazanie budynków fabrycznych miastu nastąpiło w dniu 4 maja 1949 roku, a całkowitego rozliczenia finansów Dyrektor Adam Noworyta dokonał z datą 19 lipca 1949 roku.
Ostatecznie Fabryka Fortepianów i Pianin w Brzegu nad Odrą przestała istnieć.

Cytuję za Damianem Aftamińskim „W celu polepszenia warunków, zwiększenia produkcji i zmaksymalizowaniu potencjału, 28 grudnia 1948 r. Dyrekcja Naczelna ZZPM zarządziła komasację kilku mniejszych przedsiębiorstw w jedno. Postanowiono połączyć fabryki instrumentów klawiszowych z Kłodzka, Brzegu oraz Legnicy w jedną Fabrykę Fortepianów i Pianin, która od teraz miała się mieścić w starej „seilerowskiej” fabryce, znajdującej się przy ul. Senatorskiej 17/19. Proces ten trwał od 1 stycznia do 31 marca 1949 r. i zakończył etap przekształceń oraz zmian lokalowych. Dzięki temu LFFiP przybrała kształt, jaki w dużej mierze utrzymała do zakończenia swej działalności.”

Fabryka Fortepianów w Kłodzku „Piano-Olbrich” nie została uruchomiona po wojnie. Budynki i materiały poniemieckie zostały zinwentaryzowane, a zakład funkcjonował jako „Warsztat Naprawy Pianin i Fortepianów” . Na stałe pracowało tam tylko dwóch ludzi, którzy w całym 1947 roku wykonali tylko 92 strojenia i naprawy pianin i fortepianów, oraz naprawili 61 maszyn do pisania.
Rok później w Fabryce Pianin i Fortepianów w Legnicy było zatrudnionych od 46 do 85 pracowników, a fabryka sprzedała 7 wyremontowanych fortepianów, jedną fisharmonię i 75 pianin.
Brzeska Fabryka Fortepianów w tym czasie była już prężnie działającą firmą. Szkoda, że tak krótko.
Do 1950 r. Brzeg znajdował się w województwie wrocławskim, a po przeprowadzonej reformie administracji, wszedł w skład województwa opolskiego.

Opracował
Janusz Starzyk

 

Bibliografia:

Beniamin Vogel „Fortepian Polski”
Krzysztof Rottermund „Budownictwo fortepianów na Śląsku do 1945 roku”
Damian Aftamiński „Legnicka Fabryka Fortepianów i Pianin. Dzieje przedsiębiorstwa w latach 1947–1953” Szkice Legnickie t. XXXVI PL ISSN 0137-5326
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy, Legnicka Fabryka Fortepianów i Pianin.
85/140/0/12/95 Bilans Fabryki Pianin i Fortepianów w Brzegu 1945
85/140/0/12/98 Bilans zamknięcia Fabryki Pianin i Fortepianów w Brzegu n/0 1948
85/140/0/12/99 Sprawozdania i zestawienia finansowe Fabryki Pianin i Fortepianów w Brzegu n/0 1948-1950
85/140/0/12/100 Sprawozdania o produkcji, zużyciu surowców i półfabrykatów oraz zużycia energii i surowców (P – 1), Brzeg 1948-1949
85/140/0/12/102 Roczne sprawozdania zakładów w Brzegu, Kłodzku i Legnicy 1947-1948
http://arspolonica.ocross.net/
https://www.psmbrzeg.pl/
https://glospowiatu24.pl/
http://www.brzeg.com.pl/
http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4942
http://spsf.pl/pl/poczatki-produkcji-pianin-w-fabryce-calisia/
http://spsf.pl/pl/produkcja-pianin-calisia-w-latach-1950-59/
http://spsf.pl/pl/fortepiany-koncertowe-calisia/

Spis pracowników w latach 1945-1949:
Arnold Eugieniusz
Bankowski Wacław
Bąk Franciszek
Bieniek Jan
Bruniany Ryszard
Całka Franciszek
Całka Klara
Czupiał Władysław
Czyszczoń Jan
Datko Piotr
Domański Józef
Downer Kazimierz
Dyrda Wincenty
Frasek Małgorzata
Gabriel Gertruda
Gawroński Stanisław
Gąsiar Jan
Golba Władysława
Gorczyca Regina
Hałaj Henryka
Hanulak Ryszard
Hirschberg Michał (Hirszberg)
Hyla Maria
Jasiński Wacław
Jońska Janina
Kalusiński Józef
Kępiński Zbigniew
Kłusek Franciszek
Konieczna Anna
Konieczny Antoni
Kopciuch Janina
Krenhof Tomasz (Kronhof)
Krymowska Teresa
Kubiak Henryk
Kukuła Anna
Laksy Stanisław
Maniak Jan
Mazurek Hieronim
Noworyta Adam
Pantak Marian
Pasierb Stanisław
Pielak Stanisław
Plewak Stanisława
Płonka Jadwiga
Porwol Florian
Pszczółkowski Tadeusz
Rajpert Mieczysław buchalter
Ryndak Leopold
Siuszko Alfred buchalter
Speer Beno
Sper(Speer) Urszula
Stefanik Stanisław
Sulikowski Jan
Szczęśniak Franciszek
Tumielewicz Jerzy magazynier
Wieczorek Szymon
Wienczerz Maks (Więcierz)
Wietecha Henryk
Woźniak Włodzimierz
Wróblewski Kazimierz
Xxxatkowski Kazimierz
Załęski Ignacy
Załęski Stanisław
Zmuda Katarzyna
Zuchowski Stanisław

 

 

Adam Noworyta

Ciekawy człowiek w trudnych czasach

 
Urodził się w mieście Dolina niedaleko Stryja ponad 100 km na południe od Lwowa 10 lipca1892 roku.
 Jego rodzicami byli  Józef Aleksander Noworyta (1843; 1896) i Emma Antonina z domu Czerny (1853; 1935). Ojciec  pracował w Urzędzie Miejskim w Dolinie jako kasjer.

Rodzeństwo Adama to:
Jan – lwowski architekt
Józef – inżynier kolejnictwa
Stanisław –  fotograf i filmowiec
Władysław –  architekt
Zofia Jadwiga Schneider (Sznajder)
Jadwiga – zmarła jako dziecko
Maria Stenzel
Roman – bliźniak Marii zmarł w 1911
Tadeusz – architekt w Katowicach

Ojciec rodziny zmarł, gdy Adam miał cztery lata i cały ciężar wychowania dzieci spoczął na matce, która zdecydowała o przeprowadzce do Lwowa i postarała się, aby dzieci otrzymały porządne wykształcenie. Najstarsi bracia kończyli gimnazjum jeszcze w Stanisławowie, ale po zamieszkaniu we Lwowie, studiowali i pracowali w tym mieście, pomagając wspólnie wychowywać młodsze rodzeństwo.
W 1904 roku Adam został przyjęty do C.K. II Szkoły Realnej we Lwowie z polskim językiem wykładowym. Po siedmiu latach otrzymał świadectwo dojrzałości i jesienią 1911 został słuchaczem Szkoły Handlowej, jednak po roku przeniósł się na Politechnikę.
Równolegle uczył się gry na fortepianie i podjął studia muzyczne w Lwowskim Konserwatorium.
Po wybuchu I Wojny Światowej Adam zgłosił się do Polskiego Legionu Wschodniego. We wrześniu 1914 został przeniesiony do Mszany Dolnej, a już w październiku 1914 zostaje ranny i  później oddelegowany do oddziału automobilowego II Brygady Legionów Polskich. .
W 1915 roku trafił jeszcze trzy razy do szpitali ( w Rijece, Nowym Targu i Zakopanem), dopiero 1 października został zwolniony ze służby ze względu na zły stan zdrowia.
W Nowym Targu poznał 20 letnią Julię Béze, z którą 5 września 1915 wziął ślub.
Julia to córka krakowskich kupców, którzy przekazują młodym sklep z pamiątkami w Zakopanem.
Adam i Julia zamieszkali w Zakopanem i prowadzili swój sklep. Adam nadal zajmował się muzyką, komponował koncerty na fortepian i skrzypce, rzeźbił w drewnie i metalu. Niestety nie udało mi się dotrzeć do żadnych z tych kompozycji. Zachował się tylko film z 1932 roku pt. „Biały Ślad” w reżyserii Adama Krzeptowskiego, do którego Adam Noworyta skomponował muzykę.
W Zakopanem urodziły się Noworytom dzieci:
syn  Robert Andrzej(1916),
córka  Zofia Julia (1918),
drugi syn Andrzej Roman (1919).

Za walkę w Legionach Polskich Adam Noworyta otrzymał w 1937 roku Medal Niepodległości.
Niedługo znów wybuchła wojna. Tym razem to synowie stanęli w obronie Ojczyzny służąc w Marynarce Wojennej.
Niemiecki okupant w listopadzie 1940 r. wysiedlił Noworytów z Zakopanego. Udali się do Nowego Sącza, gdzie w 1943 r. umiera Julia – żona.
Po przejściu frontu w 1945 roku  Adam Noworyta, zachęcony ówczesną propagandą, wyjeżdża na Ziemie Odzyskane.

W swoim dotychczasowym 53-letnim życiu zdobył również umiejętność naprawy i strojenia fortepianów i pianin. Podczas pobytów w Lipsku, Dreźnie i Wiedniu poznawał tajniki budowy fortepianów. Dlatego z radością zajął się uruchomieniem poniemieckiej fabryki fortepianów w Brzegu.  Fabryka praktycznie była kompletna. Brakowało tylko ludzi, którzy ją zabezpieczą i uruchomią. Potrzebne były również pieniądze.
Polska administracja powiatowa w Brzegu 1 lipca 1945 roku powierzyła obowiązki dyrektora Fabryki Fortepianów w Brzegu Adamowi Noworycie, wtedy Noworyta zasilił kasę fabryki prywatną pożyczką (ponad 100 tys. zł)
Już rok później fabryka przyniosła niewielki zysk remontując zniszczone pianina i fortepiany różnych firm, a w dwóch następnych latach, było to już dobrze prosperujące przedsiębiorstwo. Adam Noworyta wraz z innymi muzykami powołał w Brzegu szkołę muzyczną i Towarzystwo Muzyczne. Zajęcia w Szkole Muzycznej były prowadzone w budynkach fabrycznych, a jej pierwszym dyrektorem od 1 listopada 1946 roku był  właśnie Adam Noworyta.

Na Wystawę Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, Fabryka Fortepianów w Brzegu wystawiła pianino i dwa fortepiany „Polonus”. Instrumenty te wykonano na początku 1948 r. na zamówienie Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Muzycznego.
Niestety, po zakończeniu wystawy we Wrocławiu podjęto decyzję o zlikwidowaniu F.F.Brzeg i przekazaniu całego majątku ruchomego  Fabryce Fortepianów i Pianin w Legnicy.
Fabryka, która wyprodukowała pierwsze powojenne fortepiany przestała istnieć w połowie 1949 roku.
Adam Noworyta został zatrudniony na stanowisku dyrektora technicznego w legnickiej fabryce, jednak już 10 lipca 1950 roku zrezygnował i odszedł na własną prośbę do Wrocławia, następnie wrócił do Brzegu, a ostatecznie osiedlił się w Krakowie. Ożenił się  z Marianną Sobolewską i niedługo potem przeszedł na emeryturę.

Zmarł 27 listopada 1980 roku i jest pochowany na cmentarzu przy Rakowickiej w Krakowie razem ze swoją żoną Marianną.

Opracował
Janusz Starzyk

 

 

Źródła:

Archiwum Narodowe w Krakowie – sygn. 29/1774/1240 , sygn. 29/312/16916
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy – sygn. 85/140/0/12/95-104,
Polska Agencja Prasowa S.A.
www.szukajwarchiwach.gov.pl
www.geneteka.genealodzy.pl
www.pbc.rzeszow.pl
www.pbc.up.krakow.pl
www.polona.pl
www.mtg-malopolska.org.pl
www.fbc.pionier.net.pl
www.myheritage.pl